فاگونیا (Fagonia) : خواص منحصر به فرد آن در طب سنتی _ سبزباما

01 مهر ، 1404

1.مقدمه و جمع‌بندی

گونه‌های فاگونیا (Fagonia)، به خصوص F. cretica، F. arabica و F. indica، از دیرباز در طب سنتی ایران، پاکستان و هند کاربردهای فراوان داشته‌اند. بر اساس یافته‌های علمی سال‌های اخیر، همه گونه‌های فاگونیا در سال 2025 به طور رسمی به جنس Zygophyllum نقل مکان داده شده‌اند:

 

• Fagonia cretica → Zygophyllum creticum
• Fagonia arabica → Zygophyllum arabicum
• Fagonia indica → Zygophyllum indicum

همچنین مطالعات نشان می‌دهد در شبه‌قاره هند و پاکستان، در دهه‌های گذشته موارد زیادی از اشتباه در شناسایی و کاربرد گونه‌ها رخ داده است.

 

 

 

 

2. ویژگی‌های ظاهری و تشخیص گونه‌ها

توضیحات دقیق زیر بر اساس منابعی چون World Flora Online، Ayurwiki، Wikipedia و مقالات تخصصی استخراج شده است.

 

Fagonia cretica (Zygophyllum creticum)

• برگ: کوچک، خطی یا تخم‌مرغی (طول 0.5-1.5 سانتیمتر، عرض 0.05-0.1 سانتیمتر) بدون رگه مرکزی برجسته.
• گل: گل‌های صورتی کم‌رنگ یا بنفش، ‌دم‌گل 6–12 میلیمتر.
• ساقه: دارای خارهای مارپیچ و زاویه‌دار.
• میوه: پنج‌وجهی، پوسته‌دار و چروکیده (schizocarp)، کرک‌دار.

 

Fagonia indica (Zygophyllum indicum)

• برگ: سبز مایل به خاکستری، منفرد، بیضوی تا خطی-نیزه‌ای (طول 8–15 میلیمتر)
• گل: سفید تا صورتی متمایل به بنفش، معطر، قطر تا 12 میلیمتر.
• ساقه: کپه‌ای خاردار، تا ارتفاع 80 سانتیمتر و عرض 100 سانتیمتر.
• میوه: کپسولی کرک‌دار کوتاه (طول 3–5 میلیمتر، عرض 2–5 میلیمتر).

 

 

 

Fagonia arabica → Zygophyllum arabicum

• توصیفات دقیق در منابع اخیر کمتر است اما عموم صفات مشابه جنس Zygyphyllum و مناطق بیابانی: برگ‌های کوچک، گل‌های صورتی-بنفش، ساقه خاردار؛ پراكندگي اصلی در بیابان‌های آفریقا تا اردن.

نکته: به دلیل اشتباهات تاریخی در تشخیص، مواردی بوده است که در شبه‌قاره گونه مورد مطالعه F. indica بوده اما به عنوان F. cretica گزارش شده است

 

 

3. زیستگاه و پراکنش جغرافیایی

• F. cretica (Zygophyllum creticum): بومی حوضه مدیترانه‌ای؛ در مناطق نیمه‌بیابانی و سنگلاخی، بحرانی در ایتالیا 
• F. arabica (Zygophyllum arabicum): بیابان‌های آفریقا تا خاورمیانه، هند، پاکستان 
• F. indica (Zygophyllum indicum): پراکندگی وسیع از موریتانی تا هند شمال‌غربی؛ از جمله ایران؛ تداخل نام‌گذاری در جنوب آسیا 

 

 

4. کاربردهای طب سنتی ایران، هند و پاکستان

 

کاربرد در ایران

بررسی منابع فارسی طب سنتی نشان می‌دهد فاگونیا به طور شاخص در لیست گیاهان تصفیه‌کننده خون رایج ایران حضور ندارد و گیاهان دیگری به عنوان عوامل اصلی تصفیه خون معرفی می‌شوند 

نکته: دلیل ممکن است نام محلی متفاوت یا کاربرد کمتر باشد.

 

پاکستان (قوی‌ترین شواهد طب سنتی)

 نام اصلی F. indica یا F. arabica است، با خواص تصفیه خون، آنتی‌سپتیک، بازکننده و پاک‌کننده خون، جلوگیری از بیماری‌های پوستی برای مادران باردار و نوزادان، درمان جوش و بیماری‌های پوستی شدید 

 

متدهای مصرف:

• پودر گیاه کامل (دارای دستور مخلوط با عسل)
• جوشانده (برای درمان اسهال صفراوی)
• حمام نوزاد (محلول پودر برای حفاظت از آبله مرغان)
• داروهای “کشته” برای خونریزی، استحکام معده و کبد

 

هند

در هند نیز F. indica و F. arabica در طب آیورودا برای “purifying blood”, درمان تب، مشکلات کبدی، دیابت و تسکین التهاب کاربرد دارند.

 

5. تفاوت‌های استفاده در داروسازی گیاهی و تصفیه خون

پروفایل فیتوشیمیایی

مطالعات نشان داده‌اند همه گونه‌ها حاوی فلاونوئیدها، ساپونین‌ها، تری‌ترپنوییدها، ترکیبات فنولی در هر سه گونه هستند، اما F. cretica و F. arabica داری دیتروپن‌ها و F. indica دارای اسیدهای چرب و استرول منحصربه‌فرد است (منبع, منبع).

 

روش‌های آماده‌سازی و تاثیر بر تصفیه خون

• جوشانده و پودر: رایج‌ترین روش سنتی در هند و پاکستان برای تصفیه خون با اثبات علمی اثر آنتی‌اکسیدانی، آنتی‌باکتریال، محافظت کبد و کلیه (منبع).
• عصاره متانولی/ آبی: مطالعات دانشگاهی نشان دادند اثر محافظتی قوی بر کبد، کلیه، و سیستم ایمنی مبتنی بر مهار مسیرهای التهابی (منبع, منبع).

 

 

6. بحث بازشناسی، اشتباهات و تغییر طبقه‌بندی (Taxonomy)

 

تغییر طبقه‌بندی

 

در فوریه 2025 تمامی گونه‌های فاگونیا به جنس Zygophyllum منتقل شده‌اند؛ ضمن اینکه “دھماسہ” در طب سنتی پاکستان و هند گه‌گاه به هر سه گونه اطلاق می‌شود که منجر به اشتباهات دارویی و آزمایشگاهی می‌شود (منبع, منبع).

 

مشکل در تشخیص و تجارت گیاهان دارویی

• در ایران، مطالعات اثبات کردند عدم آگاهی کافی و ابهام در نام‌های محلی منجر به “اشتباهات شناسایی”، آلودگی، و تقلب در بازار گیاهان دارویی شده است 
• این موضوع به خصوص در مورد فاگونیا/Zygophyllum با شباهت ظاهری گونه‌ها و کاربرد سنتی کاملاً مشهود است.
• توصیه‌ها: ضرورت افزایش آموزش و راه‌اندازی استانداردهای منطقه‌ای برای تایید گیاهان دارویی.

 

 

7. جمع‌بندی کلیدی و نکات مهم

 

• فاگونیا cretica، indica، arabica، هر سه به عنوان داروی تصفیه خون، ضد التهاب و تقویت‌کننده کبد در طب سنتی هند و پاکستان شناخته شده‌اند؛ اما در ایران حضور شاخص ندارد.

 

• روش آماده‌سازی سنتی: جوشانده و پودر گیاه کامل، ترکیبات معدنی و عصاره‌ها.

 

• اثر فارماکولوژیک: اثبات علمی برای فاگونیا ایندیکا شامل خاصیت محافظت کبد، کلیه، و آنتی‌اکسیدان؛ فاگونیا عربیکا نیز فعالیت آنتی‌اکسیدانی قوی دارد.

 

• چالش شناسایی: اشتباهات تاریخی در منتسب کردن “دھماسہ” به گونه‌ای خاص منجر به کاربرد ناخواسته یا بی‌اثر می‌شود (هر کدام خواص متفاوتی دارند).

 

• توصیه: افزایش دانش شناسایی، بروزرسانی برچسب‌ها، و آموزش داروسازان و فروشندگان گیاهان ضروری است تا کیفیت و ایمنی داروی گیاهی حفظ شود.